مقدمه
شخصیت وعظمت امام حسین (ع) همه جا را فراگرفته است . تمام انسان های بیدار از فداکاری و گذشت و جوان مردی امام حسین (ع) در راه احیای دین ، حق و عدالت وریشه کن کردن باطل و ظلم سخن می گویند، هر کس با زبانی از این امام بزرگ و پیروز درهر عصری به بزرگی یاد می کند.

خاطرة جان گداز و بسیار آموزندة عاشورا بزرگ ترین فداکاری ها را به بشرمی آموزد. قیام امام حسین (ع) منبع الهام بخش ، برای به ثمر رساندن حق و عدالت بود.آن چنان همت امام بلند بود که برای اعتلای کلمه حق از همه چیز خود گذشت . چنانچه برای نجات اسلام از طوفان های بنی امیّه و طرفداران آنها به جهانیان فرمود: «آگاه باشید(ابن زیاد) مرا، میان کشته شدن و ذلت مخیّر ساخته ، ولی ذلّت و خواری از ساحت ما دوراست . نه خدا ذلّت را برای ما می پسندد و نه پیامبرش و نه مردان با ایمان دنیا، و نه آن دامن پاکی که مرا پرورش داده و نه آن روح با مناعتی که من دارم ، من هرگز اطاعت مردم پست را بر کشته شدن با شرافت ترجیح نمی دهم .»
عظمت روح و همت مردانه و نظر بلند و فداکاری بی دریغ و جانبازی بزرگ امام رانمی توان به قلم آورد و بیان کرد، مگر پشه ای می تواند خورشید را توصیف کند؟ ولی از آن جا که طبق روایتی پیامبر فرمودند: «اءن لقتل الحسین حرارة فی قلوب المؤمنین لا یبردابداً؛ همانا قتل حسین حرارتی در قلوب مؤمنین ایجاد کرده که هرگز سرد و خاموش نمی شود.»

مردم با بیان تاریخ بشر هرگز نام و یاد امام حسین (ع) را فراموش نخواهند کرد درعصری که باطل پرستان و غول های مادیّت می خواهند نام امام حسین (ع) را از زبان ها ویادها بیندازند سخت در اشتباه اند و به قول مقام معظم رهبری این خواب خرگوشی است هرگز تعبیر نخواهد شد و این آیه تداعی می کند که (یُریدون لیطفئوا نور اللّ"ه بأفواههم واللّ"ه متم ّ نوره و لو کره الکافرون ).


1) اهداف قیام عاشورا

در مورد هدف قیام امام حسین (ع) عقاید مختلفی است ، نظریه پردازان به گونه هایی مختلف هدف امام (ع) را تبیین کرده اند: گاهی حرکت امام (ع) برنامه ای معنوی می شود که از جانب خداوند طراحی شده که امام (ع) مجری آن بوده و قدم به قدم کارهایی را که از جانب خداوند متعال مأموریت داشته انجام می داده است ؛ عدّه ای هدف امام را امربه معروف و نهی از منکر معرفی کرده اند، چنان که عده ای هدف را مبارزه با حکومت وقت دانسته اند و برخی نیز قیام کربلا را به منظور برپایی حکومت تبیین کرده اند.
اگر اهداف و عوامل را یک جا بررسی کنیم ، درخواهیم یافت اکثر کسانی که اهداف مختلف را برای حرکت امام حسین (ع) بیان کرده اند به کلمات آن حضرت استناد کرده وهر یک به بخشی از کلمات تمسّک کرده و مطالب دیگر را نادیده گرفته اند.
وظیفه شرعی و تکلیف الهی و احساس مسئولیت
این مطلبی است که دلیل آن در سخنان خود آن حضرت و پدر و جدّ بزرگوارشان وبلکه در آیات کریمة قرآنی هم به وضوح دیده می شود؛ مانند آیه ای که می فرماید:

(و لا تعاونوا علی اءلائم و العدوان )، معاونت بر گناه و دشمنی نکنید.
بر هیچ کس پوشیده نیست که بیعت امام با حکومت یزید بزرگ ترین کمک ومعاونت بر گناه بود.
و یا وصیّت معروف امیرالمؤمنین (ع) به فرزندان خود و به همة شیعیان و به خصوص به حسنین 8 که می فرماید: «و کونا للظالم خصماً و للمظلوم عوناً؛ باشید برای ستم کار دشمن و بر مظلومان یاور.»
و یا در سخنان حضرت سیدالشهدا این انگیزه و هدف ، یعنی عمل به وظیفة شرعی انسجام و تکلیف الهی ، به خوبی به چشم می خورد. آن جا که وقتی نامه ای به بزرگان بصره می نویسد و علت نهضت و قیام و دعوت الهی خود را ذکر می کند، می نویسد:«و أنا أدعوکم اءلی کتاب اللّ"ه و سنّة نبیّه (ص) فاءن السُنّة َ قد اُمیتَت ْ و اءن البدعة قد أحییَت ؛ ومن شما را به کتاب و سنت رسول خدا دعوت می کنم که براستی سنّت مرده و بدعت زنده شده است .»

زمانی که برادر آن حضرت محمد بن حنفیه در مدینه به ایشان پیشنهاد کرد که ازسفر منصرف شود، امام (ع) نپذیرفت و وصیتنامه ای نوشت : «و اءنی لم أخرج أشراً و لابطراًو لامفسداً و لاظلماً و اءنّما خرجت ُ لطلب اءلاصلاح فی امّة جدّی ، اُرید أن آمر بالمعروف وأنهی عن المنکر و أسیر بسیرة جدّی و أبی علی بن ابیطالب ؛ من جهت خودخواهی وگردن کشی و فتنه انگیزی و ستم گری خارج نشدم بلکه به قصد اصلاح امت جدم خروج کردم . می خواهم امر به معروف و از منکر نهی کنم و بر سیرة جدّم و پدرم علی بن ابی طالب رفتار کنم .»
امام حسین احساس می کرد که به وسیلة حاکمیت معاویه و سپس یزید و حتّی قبل از آن دو اعمالی در میان مردم رواج پیدا کرده که غیر از سیرة پیغمبر(ص) و سیرة علی بن ابی طالب است . از این جهت ، امام (ع) اصلاح را ضروری دید و آن اصلاح احیای سیرة پدر و جدّشان از طریق امر به معروف و نهی از منکر بوده است ؛ یعنی امر به معروف و نهی از منکر وسیلة این احیاگری است نه آن که خود هدف باشند.
امام حسین (ع) وقتی از مکه به قصد کوفه حرکت کرد. در بین راه به فرزدق برخورد.امام (ع) اوضاع عراق را پرسید، او جواب داد که دل های مردم با شما ولی شمشیرهایشان بر ضدّ شماست . امام (ع) دربارة انگیزة سفر خود فرمودند: «اءن هؤلاء قوم لزموا طاعة الشیطان و ترکوا طاعة الرحمن و أظهروا الفساد فی الارض و أبطلوا الحدود و شریط الخور و استأثروا فی أموال الفقراء و المساکین ، أنا أوّل من قام بنصرة دین الله و اءعزازشرعة و الجهاد فی سبیله لتکون کلمة اللّ"ه هی العلیا؛ اینان جماعتی هستند که ازشیطان اطاعت کرده و اطاعت رحمان را ترک کرده اند. آنان فساد را ظاهر و حدود الهی راباطل کرده اند، شراب می نوشند و در اموال فقرا و مساکین طبق میل خود رفتار می کنند.من از همه برای یاری دین خداوند و عزیز گرداندن شرع و جهاد در راه خدا سزاوارترم تااینکه کلمة اللّه اعتلا یابد».
از این سخنان معلوم می شود که این عوامل سبب شد که امام حسین (ع) خود رابرای قیام از دیگران ارجح بداند، زیرا نوادة پیامبر(ص) و امام مسلمانان است و در مقابل انحرافات نمی تواند ساکت باشد.
و به قول شهید مطهری که دربارة امر به معروف و نهی از منکر می گوید: «امر به معروف و نهی از منکر می گوید: امر به معروف و نهی از منکر یگانه اصلی است که ضامن بقای اسلام است به اصطلاح علت مبقیه است . اصلاً اگر این اصل نباشد اصلاحی نیست . حسین بن علی (ع) در راه امر به معروف و نهی از منکر یعنی در راه اساسی ترین اصلی که ضامن بقای اجتماع اصلاحی است کشته شد. و در راه آن اصلی که اگر نباشددنبالش متلاشی شدن است ، دنبالش تفرّق است ، دنبالش تفکیک و از میان رفتن وگندیدن پیکر اجتماع است . بله این اصل این مقدار ارزش دارد.

3) امام و الگوی مبارزه با ظلم

در میان حوادث تاریخ عاشورا و شهدای کربلا از ویژگی خاصّی برخوردارند وصفحه صفحة این حماسة ماندگار، تک تک حماسه آفرینان عاشورا، الگوی انسان های حق طلب و ظلم ستیز بوده و خواهد بود، هم چنان که اهل بیت به صورت عام تر در زندگی و مرگ ، در اخلاق و جهاد، در کمالات انسانی و چگونه زیستن و چگونه مردن ، برای ما سرمشقند، از خواسته های ماست که حیات و ممات ما چون زندگی و مرگ محمّد و آل محمّدباشد؛ همان جمله که در زیارت عاشورا ست : «اللهم اجعل محیای محیا محمّد و آل محمّدو مماتی ممات محمد و آل محمد» امام حسین (ع) هم حرکت خویش در مبارزه باطاغوت زمان خویش ، برای مردم الگو می داند و می فرماید: «فلکم فی ّ اسوة » در تاریخ اسلام نیز، بسیاری از قیام های ضد ستم و نهضت های آزادی بخش ، با الهام از حرکت عزّت آفرین عاشورا شکل گرفته و به ثمر رسیده است حتی مبارزه های استقلال طلبانة هند به رهبری مهاتماگاندی ، ثمرة این الگوگیری بود هم چنان که خود گاندی گفته است :«من زندگی امام حسین (ع) را به دقت خوانده ام و توجه به صفحات کربلا نموده ام و بر من روشن شده است که اگر هندوستان بخواهد یک کشور پیروز گردد، بایستی از قیام حسین (ع) الگو گیرد.»
قائد اعظم پاکستان محمدعلی جناح نیز گفته است : «هیچ نمونه ای از شجاعت ،بهتر از آن که امام حسین (ع) از لحاظ فداکاری و تهوّر نشان داد، در عالم پیدا نمی شود. به عقیدة من تمام مسلمین باید از سرمشق این شهیدی که خود را در سرزمین عراق قربانی کرد، پیروی نمایند» از عاشورا، حتی در زمینة تاکتیک ها و کیفیت مبارزه و سازماندهی نیروها و خط و مشی مبارزه و بسیاری از موضوعات دیگر هم می توان ، الهام گرفت .
در این زمینه ، امام خمینی 1 چنین می فرماید: «حضرت سیدالشهدا(ع) از کارخودش به ما تعلیم کرد که در میدان وضع باید چه جور باشد و در خارج میدان وضع چه جور باشد و باید آن هایی که اهل مبارزة مسلحانه هستند چه جور مبارزه کنند و بایدآن هایی که در پشت جبهه هستند چه طور تبلیغ کنند. کیفیت مبارزه را، کیفیت این که مبارزه بین یک جمعیت کم یا جمعیت زیاد باید چطور باشد، کیفیت این که قیام در مقابل یک حکومت قلدری که همه جا را در دست دارد، با یک عدّة معدود، باید چه طور باشد.این ها چیزهایی است که حضرت سیدالشهدا به ملت ما آموخته است .»

4) رمز جاودانگی حماسة عاشورا

یکی از اعجازهای حادثه کربلا، زنده ماندن آن است و هرچه از زمان آن می گذرد،تازه تر و شفّاف تر می گردد و قلوب انسان ها را به خود معطوف می سازد. رسول خدا(ص)می فرماید: «اءن ّ لِقتل الحسین حرارة فی قلب المؤمنین لاتبرد أبداً؛ برای شهادت امام حسین (ع) حرارت و گرمایی در دل های مؤمنان است که هرگز سرد و خاموش نمی شود.» بنی امیه از طرح واقعة کربلا، اندیشه ای جز براندازی و ریشه کن کردن شجرة طیّبه مطهّر رسول الله (ص) در قالب شهادت آفرین فرزند پیامبر اکرم (ص) و پنجمین اهل کساء نداشتند. آنان در این واقعه ، از هر جنایتی فروگذار نبودند؛ مانند شهادت طفل شیرخوار و یا تاختن با اسب ها بر پیکر مطهر آنان و یا تخریب بارگاه آن معصوم مظلوم ویا هتک حرمت های دیگر اما پس از گذشت چهارده قرن هنوز همان طراوت و شکوه وجلال را داشته و هر روز بر عظمت آن افزوده می گردد.
اینک می بینیم که نه تنها امام حسین (ع) و یارانش مورد تکریم و احترام شیعیان جهان است که جایگاه ویژه ای در قلوب دیگر ادیان آسمانی قرار دارد و بسیاری از پیروان آیین های غیر اسلامی نه تنها به آنان احترام قائلند بلکه برای گشایش مشکلات خود به آنان تمسّک می جویند و نذری می دهند.
به نظر می رسد رمز جاودانگی این واقعة الهی این است که اوّلاً اهداف عالیه حضرت و ثانیاً الهی بودن این حرکت است چنان که گفته شده ، با یکی بساز بر همه درتمام دوران بناز.

الف ) زهد وعبادت امام : امام حسین (ع) چنان زاهد و با ایمان بود که کسی را یارای برابری با ایشان نبود. امام به دنیا و مافیها بی علاقه و مشتاق لِقای پروردگار خود بود. درراه اعتلای دین نه تنها هرگونه مصائب و آلام را تحمل می نمود، بلکه با کمال عشق زبان به شکرگزاری می گشود. آن حضرت برای حفظ احترام کعبه از مکه خارج شد تا مباداخونش در حرم ریخته شود و حرمت بیت الله الحرام از بین برود، و یا شب عاشورا که مهلت گرفت تا شب را به نماز و تلاوت قرآن به سر برد، حتی در ظهر عاشورا نیز آخرین نماز خودرا در برابر تیراندازان دشمن در حالی که از پیکر مبارکش خون می چکید به جا آورد.
طبری از عبداللّ"ه بن زبیر نقل می کند که هم چون شهادت آن حضرت را شنید،گفت : «به خدا سوگند، مردی را کشتند که قیامش در شب طولانی و روزه اش در روز بسیاربود.»

ب ) صبر و شکیبایی : صبر و شکیبایی ، یا در برابر مصیبت و گرفتاری است یا برای پذیرفتن مشقات ناشی از طاعات و عبادات است و یا برای جلوگیری از هواهای نفسانی وشهوات حیوانی بر اثر ترک معصیت است . تاریخ هیچ شخصیتی را هم چون امام حسین (ع) به خود ندیده است که در برابر مصائب و مشکلات چون کوهی استوارپابرجا ایستاده باشد. تجسّم آخرین وداع امام با اهل بیت خود که تنی چند از زنان داغ دیده و اطفال خردسال به دورش جمع شده بودند، قلب هر شخص را جریحه دار می کند ودر همین وداع بود که دخترش گفت : «ای پدر حالا که خود را تسلیم مرگ کرده ای ، پس مارا به مدینه بفرست .» امام در جواب فرمود: «هیهات دخترم از این تمنا درگذر و صبورباش .»

چه صبری از این بالاتر که طفل شیرخوارش را برای طلب جرعة آب می آورد و درمقابل با تیر زهرآگین پاسخ می دهند و کودک را در آغوش پدر به شهادت می رسانند وامام (ع) صبر و شکیبایی را از دست نمی دهد و با کمال متانت و بردباری به مأموریت مقدس خود ادامه می دهد، از این رو باید گفت : «و لقد اعجبت من صبرک ملائکة السماء.»

ج ) رضا به قضای الهی و صفات دیگری که در این قلم یارای رفتن در این بحرنیست و باید از خود ائمه شنید که امام حسین (ع) کیست و چه کرد، قیام عاشورا جلوه گاه مکارم اخلاق و مدرسه و دانشگاه تربیت روح و نفس بود.


6) عزت و افتخار حسینی در حماسة کربلا

در سورة منافقون آمده است : «خداوند عزیز است و عزّت را برای خود و پیامبران وصاحبان ایمان قرار داده است .» صبح عاشورا در طلیعة نبرد امام ضمن سخنانی فرمود:«به خدا، قسم ! آنچه را از من می خواهند (یعنی تسلیم شدن ) نخواهم پذیرفت ، تا این که خدا را آغشته به خون خود دیدار کنم ». در خطابة پر شور دیگری در کربلا، خطاب به سپاه کوفه در ردّ درخواست ابن زیاد مبنی بر تسلیم شدن و بیعت فرمود: «ابن زیاد مرا میان کشته شدن و ذلّت مخیّر قرار داده ، هیهات که من جانب ذلّت را بگیرم . این را خدا و رسول و دامان های پاک عترت و جان های غیرت مند و با عزّت نمی پذیرند. هرگز اطاعت فرومایگان را بر شهادت کریمانه ترجیح نخواهم داد.»

ستم پذیری و تحمل سلطة باطل و سکوت در برابر تعدّی و زیر بار منّت دونان رفتن و تسلیم فرومایگان شدن و اطاعت از کافران و فاجران ، همه و همه از ذلّت نفس وزبونی و حقارت روح انسانی سرچشمه می گیرد. بیش از همة امامان ، از امام حسین (ع)مطالبی دربارة مسئله کرامت و عزّت نفس نقل شده است . استاد شهید مطهری می فرماید: امام حسین (ع) مرگ با عزت را بهتر از زندگی با ذلّت می دانست . جملة معروف امام حسین (ع) «هیهات منّا الذلّة » عجیب است و از آن جمله هایی است که تا دامنة قیامت از آن حرارت و نور می تابد. حماسه و کرامت و عزت و شرافت نفس می بارد.

پس کسانی که دم از روشن فکری و قرائت های مختلف از دین می زنند و گاه گاهی می گویند که امام حسین فدای گذشته پدر و فدای خشونت طلبی خودش شد، بایدبه آنان گفت ، ای تاریک فکران اهول ، شما اسلام شناس نیستید که هیچ ، اصلاً اسلام دردل شما رسوخ نکرده و اصلاً امام حسین (ع) را هم شمه ای نمی شناسید و با این افکارتاریک به امام حسین (ع) و اسلام نزدیک نمی شوید بلکه درست به نقطة مرکزی اسلام آمریکایی نزدیک می شوید.

7) عاشورا و فرهنگ شهادت

در دید عاشوراییان ، حیات در محدودة تولد تا مرگ خلاصه نمی شود بلکه امتدادوجودی انسان به دامنة قیامت و ابدیّت کشیده می شود. با این حساب ، فرزانه کسی است که به سعادت دنیا بیندیشد و نعمت ابدی را به برخورداری موقت این دنیا ترجیح دهد. ازهمین ره گذر حمایت و یاری دین و اطاعت از ولی خدا، زمینه ساز سعادت ابدی است .شرافت در حمایت از حجّت خداست ، هرچند به کشته شدن در این راه بینجامد.

حبیب بن مظاهر یکی از صاحبان این دید و بصیرت است . وقتی در کربلا ازامام (ع) اجازه می گیرد که به میان قبیلة خود (بنی اسد) برود، آنان را به نصرت امام فراخواند و امام (ع) اجازه می دهد. شبانه نزد آنان رفته ، می گوید: «من بهترین چیزی که هرکس آن را برای قوم خویش به ارمغان می آورد برای شما هدیه آورده ام ، دعوتتان می کنم به نصرت پسر دختر پیغمبرتان .» پس ضمن ترسیم وضعیت کربلا و در محاصره بودن امام (ع) به آنان می گوید: «در راه نصرت او از من اطاعت کنید تا به شرافت دنیا وآخرت برسید. به خدا سوگند هریک از شما در راه خدا در رکاب پسر پیامبر شهید شوید. دردرجات عالی همراه رسول خدا(ص) خواهد بود.» این دیدگاه حبیب نسبت به حیات وشرافت ، معنی بخشیدن به زندگی است . قرآن کریم از کسانی که با فداکاری ، جان خود رادر راه خداوند فدا می کنند به عنوان وفاکنندگان به پیمان » و «صادق بر سر عهد الهی » یادمی کند: (من المؤمنین رجال صدقوا ما عاهدوا اللّ"ه علیه ) این است شرافتی که شهیدان از آن برخوردارند و آگاه دلان عمری برای دست یافتن به آن لحظه شماری می کنند.

این شمه ای از فرهنگ شهادت در کربلا بود و حبیب بن مظاهر نمونه ای از آن بود.

8) عاشورا و مرحلة اسارت

نقش اسرای اهل بیت : پس از عاشورا رساندن پیام خون شهیدان بود، چه دربرخوردهای فردی و موضعی و چه به صورت سخنرانی های عمومی ، مثل آن چه حضرت زینب 3 و حضرت سجاد(ع) در کوفه و دمشق انجام دادند تا همگان بفهمند که چه جنایتی نسبت به فرزند رسول خدا(ص) انجام گرفته است .

زنانی که در کوفه سن آنان از سی سال تجاوز می کرد، زینب را بیست سال پیش دردوران حکومت پدرش در این شهر دیده بودند و حرمت او را در دیدة علی و حشمت او را درچشم پدرش در این شهر دیده بودند. زینب برای آنان چهرة آشنایی بود، این که دیدن صحنة رقت بار اسیری زینب در خیل اسیران خاطرات گذشته را زنده می کرد.حضرت زینب 3 از این فرصت استفاده نمود و شروع کرد به سخن گفتن ، مردم صدای آشنایی شنیدند، گویی علی (ع) سخن می گوید. حنجره ، حنجرة علی و صدا صدای علی ،راستی این علی است که حرف می زند یا دخترش ؟ بله او زینب است : «مردم کوفه ! هرگزدیده هاتان از اشک تهی مباد! چه بد توشه ای برای آن جهان آماده کردید خشم خدا وعذاب دوزخ ! گریه می کنید؟ آری به خدا گریه کنید که سزاوار گریه اید می دانید چه خونی ریختید؟ می دانید این زنان و دختران که بی پرده در کوچه و بازار آورده اید چه کسانی هستند؟ می دانید جگر پیغمبر خدا را پاره کردید»؟

این سخنان که با چنین عبارات شیوا از دلی سوخته برمی آمد و از دریایی موّاج ازایمان به خدا، نیرو می گرفت همه را دگرگون کرد. شنوندگان انگشت ندامت به دندان گزیده دری می خوردند.
و یا در شام و در مجلس یزید زمانی که اهل بیت عصمت و ناموس های خدا پیش رویشان سر پا ایستاده بودند. زینب کبرا3 با قدرت و شهامت تمام آغاز سخن کرد وچنان خطبه می خواند که گویی حاکم و والی زمین و آسمان است و در آن مجلس هم خطبه ای خواند که مجلس را دگرگون کرد و آن مرد سنگ دل در این هنگام چنان احساس عجز و ناتوانی کرد که لب به سخن گشود و چنان حرف زد که خبر از زبونی اومی داد او گفت : «خدا بکشد پسر مرجانه را من راضی به کشتن حسین نبودم .»

و اما امام چهارم در کوفه به تماشاچیان که آمده بودند، اشاره کردند و فرمودند:«مردم آن که مرا می شناسد، و آن که نمی شناسد خود را به او می شناسانم .» و بعد ازشناساندن خودشان فرمودند: «من پسر آنم که حرمتش را در هم شکستند. اگر رسول خدا(ص) به شما بگوید، فرزندان مرا کشتید و حرمت مرا در هم شکستید، شما از امت من نیستید، به چه رویی به او خواهید نگریست ؟» و یا در مجلس شام هم به همین صراحت امام با سخنان کوبندة خود و بیان کلمات وحی گونة خود مجلس را دگرگون کردند. یزیدترسید، شورش برپا شود، لذا به مؤذّن دستور داد تا اذان بگوید. مؤذّن به پاخاست و اذان راشروع کرد و این هم با سخنان و استشهادهای امام بر ضد یزید تمام شد. بله ، این جزءنقشة امام حسین (ع) بود که مرحلة اوّل را خود و یارانش با شهادت انجام دادند و مرحلة دوم آن یعنی رساندن پیام قیام کربلا بر عهدة امام زین العابدین (ع) و زینب کبرا3 بود.تنها با این نوع مبارزه بود که می شد تمام بافته های سی و چند سالة بنی امیه را از بین بردو شورش بنیادی بر ضد بنی امیه پی افکند و کاخ یزید و امویان آن زمان و زمان های آتی را برای همیشه لرزاند و واژگون کرد.